Bosreservaten verbergen een schat aan informatie

Veel dode bomen

Ze lopen door het bosreservaat Pijpebrandje in het Speulderbos bij Garderen. In dit stuk bos van 36 hectare groot van Staatsbosbeheer is sinds 1985 bewust niks meer in gedaan. Wat direct opvalt is de enorme hoeveelheid zware dode bomen op de grond, in verschillende stadia van ontbinding. Dode bomen blijven hier staan en als ze omvallen blijven ze liggen: het hout wordt niet uit het bos gehaald. Nu is dat in andere bossen ook steeds meer gebruikelijk, maar niet zo veel als hier. Erwin: “Toen we met de bosreservaten startten was het nog gebruikelijk de dode bomen uit het bos te halen. Dat is verleden tijd. Vanwege de inmiddels bekende waarde van dood hout voor de biodiversiteit, laten we nu in vrijwel alle bossen een deel van de van de dode bomen achter. Dat maakt het verschil tussen bosreservaten en andere bossen op het oog minder groot. Overal liggen dode bomen op de grond. Maar hier zijn dat er een stuk meer.”

Meer inzicht in natuurlijke bosprocessen

Erik coördineert samen met Silke het onderzoek in de bosreservaten vanuit Wageningen Universiteit & Research. “Nederland heeft 59 bosreservaten”, zegt hij. “De kleinste is 4,4 hectare en de grootste telt ruim 320 hectare. Het oppervlak van de bosreservaten samen is zo’n 3.000 hectare. Het doel van bosreservaten is om meer inzicht te krijgen in natuurlijke bosprocessen en om die te kunnen vergelijken met beheerd bos.”

Oorspronkelijk was het de bedoeling iedere 10 jaar metingen te verrichten in de bosreservaten. Dit zou inzicht moeten geven in hoe het bos zich zonder menselijk ingrijpen ontwikkelt. Welke bomen staan er bijvoorbeeld 10 jaar later? Hoe reageert de kruiden- en mosvegetatie op de veranderende bosstructuur? Hoeveel jonge bomen groeien er, hoe staat het met de onderlinge concurrentie tussen bomen en hoe ontwikkelt de bodem zich?

Erik: “Helaas is de financiering voor dit onderzoek omstreeks 2005 door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit stopgezet. De provincies en betrokken organisaties moesten het zelf maar betalen. Daar waren echter andere prioriteiten, waardoor het onderzoeksprogramma is beëindigd. Nu vindt slechts incidenteel een deelonderzoek plaats.” Het netwerk van bosreservaten is echter wel blijven bestaan. Net zoals de eerder verzamelde gegevens.

Kale bodem

In een groot deel van het bosreservaat Pijpebrandje zijn de beuken duidelijk in de meerderheid. Gek genoeg oogt de bodem vrij kaal, terwijl daar in deze tijd van het jaar – nu de beuken nog niet vol in het blad staan – veel lage vegetatie zou kunnen groeien. “We verwachten hier eigenlijk veel planten als witte klaverzuring. Ook het aantal jonge boompjes valt tegen. Waarom dat nu zo is, weten we niet”, zegt Erwin. “Misschien is het toch te donker. Of misschien eten de herten en reeën alles op. Dat is sowieso een toenemend probleem in veel Nederlandse bossen. Jonge bomen krijgen hierdoor nauwelijks een kans. Als de metingen in bosreservaten wel waren voortgezet, hadden we nu meer inzicht trends of onderlinge samenhang.”

Effect op de bodem

Op andere plekken in dit bosreservaat staan meer soorten bomen. De Amerikaanse Douglas bijvoorbeeld, maar ook wat inlandse eiken, hier en daar een lijsterbes of een dennenboom en meerdere lariksen. Hier, onder de lariks oogt de bodem wel groen. Van de mossen. De grond voelt luchtig. Erwin: “Het effect van geen beheer op de bodem is ook zeer interessant. Wat doet dat met het bodemleven? Met de paddenstoelen, de schimmels? Dat zouden we wel willen weten. Want alle natuur die wij zien, is volledig afhankelijk van de natuur die we niet zien: het bodemleven. Je ziet hier bijvoorbeeld nauwelijks adelaarsvaren. Dat is een soort die in dit soort bossen vrij snel overwoekert bij te veel stikstof in de bodem. Het kan door het gebrek aan licht komen, maar misschien spelen hier wel bodemmechanismen een rol die we nog niet kennen.”

Digitale goudmijn

Dat het onderzoeksprogramma zo goed als stil ligt, wil niet zeggen dat er helemaal niks meer gebeurt. Erik en Silke werken aan een database waarin alle tot 2005 verzamelde meetgegevens worden ondergebracht. “In de loop der jaren zijn ruim 250.000 bomen en 166.000 waarnemingen van vaatplanten en mossen aan de database toegevoegd. Eigenlijk is dit een digitale goudmijn, vooral als we weer nieuwe gegevens kunnen toevoegen. Deze database kan ons helpen trends te identificeren en te begrijpen”, zegt Erik.
Silke vult aan dat de huidige problemen met betrekking tot biodiversiteit, een veranderend klimaat en een stikstofoverschot, de relevantie van meer kennis alleen maar vergroot. “Bosreservaten kunnen helpen bij het vinden van op de natuur gebaseerde oplossingen voor deze problemen.” Als voorbeeld noemt ze meer inzicht in wat er met de opgeslagen CO2 in bomen gebeurt. Hoeveel CO2 slaat een bos op? Hoelang neemt dat toe en wanneer neemt het af? En wat gebeurt er met de CO2 in dode bomen? Want bij het vergaan daarvan komt dat lang niet allemaal in de atmosfeer terecht, maar wordt het ook deels in de bodem opgeslagen. In welke mate dat gebeurt is grotendeels onbekend.

Toekomstbestendig

In Pijpebrandje staan de 3 bewonderend stil bij enorme tonderzwammen. Dit zijn paddenstoelen die parasiteren op verzwakte bomen en ook op dode bomen nog lang blijven leven. Ze zijn van groot belang voor de voortplanting van diverse insectensoorten.
“We zouden zoveel van de bosreservaten kunnen leren”, stelt Erwin. “Vooral ook van de verschillen in bosreservaten. Want waar de biodiversiteit in het ene reservaat lijkt toe te nemen, neemt het in een ander juist af. Sommige reservaten worden vrij monotoon omdat slechts enkele vegetatiesoorten – al of niet onder invloed van stikstof – de boventoon voeren. Allemaal processen waar we veel meer van willen weten om te leren hoe we de Nederlandse bossen toekomstbestendig kunnen maken.”

Schat aan informatie

De anderen zijn dat helemaal met hem eens. Ze pleiten er dan ook alle drie voor dat het onderzoek weer in volle breedte wordt opgepakt. “Het mooie is”, stelt Erik, “dat er in al die tijd dat er geen onderzoek is gedaan, niks is verloren. De bosreservaten zijn blijven bestaan. Ze verbergen een schat aan informatie die voor het oprapen ligt.”