Uit in de natuur
Op 5 mei 2023 was het precies 100 jaar geleden dat de eerste radiotelegrafie-verbinding tot stand kwam vanuit Malabar, in voormalig Nederlands-Indië, met Radio Kootwijk op de Veluwe. Herbeleef de geschiedenis!
Radio Kootwijk toont de ontwikkeling van de radiotelegrafische communicatie. Hier komt een rijke geschiedenis in cultuur en natuur tot leven. De cultuurhistorische waarde van gebouw A, het hoofdgebouw, is zeer groot. Dit langeafstand-zendstation is in Nederland uniek en internationaal zeer zeldzaam. Wereldwijd zijn er slechts 3 andere vergelijkbare grootschalige monumentale zendcomplexen.
Rijksarchitect Julius Luthmann kreeg in 1920 de opdracht een hal te bouwen voor de grote dynamo van de radiozendapparatuur voor de lange golf. Het complex was bedoeld voor de telegrafiedienst met overzeese rijksdelen. De desolate zandverstuiving bij Apeldoorn leende zich goed voor een storingsvrije zender. Luthmann mocht geen hout en ijzer gebruiken, dus werd het helemaal van beton. Er werd in het rijke Nederland van toen niet op een dubbeltje meer of minder gekeken. Het ontwerp is dan ook tot in de puntjes uitgewerkt en tot in het laatste detail afgewerkt in art deco.
In 1923 werd hoofdgebouw A als lange golfzender in gebruik genomen. Al snel daarna werd overgestapt op het zenden via de korte golf. Op 7 januari 1929 stelde koningin-moeder Emma de radiotelefoonverbinding met Nederlands-Indië officieel in gebruik. Dat gebeurde met de legendarische woorden: "Hallo Bandoeng, hallo Bandoeng hoort u mij?"
De voortschrijdende techniek maakte het mogelijk dat er vanaf 1933 ook uitzendingen kwamen naar Suriname, Curaçao, Noord- en Zuid-Amerika, Japan en de belangrijkste Europese landen. Vanaf 1935 kwamen ook radio-uitzendingen van de omroepverenigingen vanuit Radio Kootwijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de bezetters het station voor spionage. Na de oorlog behield Radio Kootwijk een belangrijke functie als transmissiestation voor de telefonie met de scheepvaart (Radio Scheveningen), voor het luchtvaartverkeer en voor de Nederlandse radioastronomie.
De uitbreiding van zendapparatuur ging door tot de opkomst van satellietzenders in de jaren zeventig. Van 1974 tot 1998 werd Radio Kootwijk alleen nog gebruikt voor lucht- en scheepvaartverkeer. Op 31 december 1998 ging Radio Kootwijk definitief uit de lucht. In 2000 werd alle apparatuur verwijderd. In 2009 is het voormalig zendstation Radio Kootwijk overgedragen aan Staatsbosbeheer.
Het voormalige zendgebouw A is de grote publiekstrekker van Radio Kootwijk. De binnenkant van het gebouw valt op door een monumentale zaal waar de zendmachines stonden. Er ligt een prachtige tegelvloer. De zaal is bijna 900 m2 groot en 15 meter hoog. Ideaal voor de beurzen, tentoonstellingen, voorstellingen en bedrijfsevenementen die hier regelmatig zijn.
Het gebouw is het belangrijkste werk van architect Luthmann en één van de eerste grote gebouwen van beton. Ook de ligging in de open, natuurlijke ruimte en de samenhang met andere complexonderdelen maken het gebouw zeer waardevol. Bij dit zendgebouw ontstond een dorp voor de medewerkers, werkplaatsen, loodsen en bouwwerken voor water en energie.
Markant is ook het lege zendterrein rondom gebouw A. Dit terrein wordt ‘zendcirkel’ genoemd, ook al heeft het de vorm van een zeshoek. Op 5 hoekpunten en in het midden, achter gebouw A, stonden 6 antennemasten van de lange golfzender (met een hoogte van 212 meter). Het zendterrein is bij de aanleg helemaal vlak gemaakt.
Ten noordwesten van gebouw A, in de bossen, ligt het terrein van het 50kV-station. Dit station was nodig voor de eigen energievoorziening van de zenders en is onderdeel van het complex van Radio Kootwijk. Andere nutsgebouwen zijn een opvallende watertoren, transformatorhuisjes, pomphuisjes enzovoort. Daarnaast waren gebouwen nodig zoals een hotel (het voormalige Tehuis voor Ongehuwde Ambtenaren), werkplaatsen, opslagruimten en kantoren. Ook zijn er woningen gebouwd voor de directeur, voor de ingenieurs en voor de arbeiders. De gebouwen en infrastructuur zijn tussen 1918 en 1965 gerealiseerd. Een deel van de gebouwen heeft grote cultuurhistorische betekenis.
De twee-eenheid van natuur en cultuur typeert Radio Kootwijk: een complex van historische gebouwen midden in een uitgestrekt natuurgebied. Het gebied en de gebouwen van Radio Kootwijk horen bij elkaar. Dat was bijna 100 jaar geleden al zo. Toen was dit lege, rustige en woeste gebied midden op de Veluwe de ideale plaats voor ongestoorde radiotelegrafie met de hele wereld. En omgekeerd kon zich door de aanwezigheid van het zendcomplex een gebied ontwikkelen met bijzondere natuurwaarden.
Ook in de toekomst zullen de gebouwen en het gebied elkaar blijven versterken. Stap voor stap werken we aan de herbestemming van Radio Kootwijk vanuit een visie waarin de ruimte centraal staat. Hierbij is duidelijk dat het zendverleden voorbij is maar het verleden als inspiratiebron dient. Behoud van monumenten en koesteren en ontwikkelen van de natuurlijke waarden staan hierin centraal. Met als doel: ruimte voor beleving, innovatie, inspiratie, educatie en zingeving.
Wie nu Radio Kootwijk nadert via de Radioweg ziet het opgeknapte hoofdgebouw aan het einde van de centrale toegang in een lege omgeving schitteren. Deze omgeving is mooier en het gebouw staat opener in het landschap waardoor de natuurlijke omgeving beter tot haar recht komt. Borden zijn er bijna niet, de weg wijst zich vanzelf.
Ruimte - inclusief de rust en de duisternis - dat is het kenmerk van Radio Kootwijk. Nu en nog meer in de toekomst. De bijzondere kwaliteiten van het gebied geven de gebouwen een decor dat enig is in zijn soort. Radio Kootwijk biedt letterlijk ruimte voor een inspirerende ontmoeting tussen natuur en cultuur.